მოსმენის უნარ-ჩვევაზე მუშაობის სავარჯიშოთა ტიპოლოგია ავტორი: ეკატერინე შავერდაშვილი ენის სრულყოფილად ათვისებისათვის მოსმენა ლაპარაკთან, კითხვასა და წერასთან ერთად სასწავლო პროცესის უმნიშვნელოვანესი ელემენტია. უცხო ენების დიდაქტიკაში მოსმენა გულისხმობს ენის შემსწავლელებში იმ უნარ-ჩვევების ჩამოყალიბებას, რომელთა მიხედვითაც ისინი მოსმენილი ტექსტისშესასწავლ ენაზე გაგებასა და ამ ტექსტებით მოწოდებული ინფორმაციების ენობრივი და არაენობრივი ქმედებისათვის შემდგომ გამოყენებას შეძლებენ. მოსმენა ლაპარაკთან ერთად წარმოადგენს სამეტყველო აქტივობას და ის პირდაპირი კომუნიკაციისას უცხოენოვანი ინტერაქციის ნაწილია ( მაგ.: მეორე ადამიანთან ლაპარაკი და ა.შ.), ხოლო როგორც დამოუკიდებელი აქტივობა, ის არაპირდაპირ კომუნიკაციაშიიღებს მონაწილეობას (მაგ.: მედიასთან ურთიერთობისას, როგორიცაა რადიო, ტელევიზია და სხვ.). ზეპირი კომუნიკაცია, რომლის შემადგენელი ნაწილიცაა მოსმენა, შესაძლებელია იყოს სპონტანური ან არასპონტანური,ხოლო მოსასმენი სიტუაციები - ავთენტური (უცხო კულტურის რეალურ კონტექსტში წარმოდგენა) ანარაავთენტური (ენის ათვისების პროცესისათვის დიდაქტიკურად მართული, ხელოვნურად შექმნილი ტექსტები, რომლის ავტორიც არ არის ენის მატარებელი). უცხო ენის გაკვეთილზე დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მოსასმენი ტექსტების შერჩევას. სწორად შერჩეული ტექსტი პირდაპირ კავშირშია გაკვეთილის პროცესის საინტერესოდ და ეფექტიანად წარმართვასთან. ტექსტის შერჩევის დროს უპირატესობა ენიჭება ისეთ ტექსტებს, რომლებიც, უპირველეს ყოვლისა, ენის შემსწავლელთა ინტერესებზეა გათვლილი და ზეპირი ენის სტრუქტურას და მის სპეციფიკურობას ითვალისწინებს (მაგ.: ელიფსები, პაუზები ლაპარაკისას, საუბრის შეწყვეტა, გამეორებები, პარაფრაზები, საუბრისათვის დამახასიათებელი დანაწევრება და სხვ.). აუცილებელია, რომ ახალი ტექსტი შეირჩეს მოსწავლეთა ენის ცოდნის შესაბამისად. დასაწყის საფეხურზე დაშვებულია მარტივი, ადაპტირებული და არაავთენტური მასალით მუშაობა, თუმცა ტექსტის ავთენტურობა შესაძლებლობის მიხედვით ყოველთვის სასურველია (მაგ.: მოკლე ავთენტური დიალოგები; ტექსტები მხოლოდ მთავარი ინფორმაციის გაგებისათვის და ა.შ.); უფრო მაღალ საფეხურებზე საჭიროა მხოლოდ ავთენტური მასალით მუშაობა. მოსმენის უნარ-ჩვევაზე მუშაობისას გასათვალისწინებელია აგრეთვე ის, თუ რა გვაინტერესებს ამა თუ იმ ტექსტში და რა მიზნით შეგვაქვს ის გაკვეთილზე. სასწავლო პროცესში, მოსმენის ინტერესებისა და მიზნებიდან გამომდინარე, განასხვავებენ მოსმენის სხვადასხვა სახეს: Ø მოსმენილი ტექსტის ძირითადი აზრის გაგება (მოსმენილი ტექსტის გლობალურად გაგება, ანუ ტექსტში ძირითადი აზრის გაგება). მოსმენის ეს სახე არ ითვალისწინებს ყველა სიტყვისა და წინადადების გაგებას! მოსწავლეს ერთი მოსმენით შეუძლია ძირითადი აზრის ამოცნობა. Ø მოსმენილი ტექსტიდან მხოლოდ საინტერესო ინფორმაციის გაგება (სელექციური გაგება, ანუ ტექსტში მხოლოდ საჭირო ინფორმაციების ამოცნობა). მოსმენისას მოსწავლის კონცენტრაცია მიმართულია მხოლოდ მისთვის საინტერესო ინფორმაციის გაგებისკენ, რაშიც მას სასიგნალო სიტყვები ეხმარება! ტექსტის დანარჩენ ნაწილს ის გლობალურად იგებს. Ø მოსმენილი ტექსტის დეტალურად გაგება (ტექსტის დეტალური [სიტყვისა და წინადადების დონეზე] გაგება). მოსმენისას მოსწავლე ცდილობს, გაიგოს ყველა სიტყვა და წინადადება! ტექსტის ამ მიზნით გაგებაში მოსწავლე ისმენს მას რამდენჯერმე (სასურველია, პაუზებით!). მოსმენის უნარ-ჩვევაზე მუშაობა საკმაოდ რთული პროცესია და როგორც პედაგოგებისაგან, ასევე მოსწავლეებისგან დიდ შრომას მოითხოვს. ეს პროცესი მრავალი კომპონენტისაგან შედგება და ამ კომპონენტების გათვალისწინების გარეშე ენის სრულყოფილად ათვისება ვერ მოხდება. მოსმენა-გაგების პროცესი ხუთ კომპონენტს მოიცავს: აუდიტურს, სემანტიკურს, სინტაქსურს, პრაგმატულსა და კოგნიტურს. Ø ”აუდიტური” კომპონენტები აკუსტიკური სიგნალებისა და ცალკეული მორფემების, ფონემების, სიტყვებისა და წინადადებების (მათი ინტონაციისა და რიტმის გათვალისწინებით) აღქმას ემსახურება; Ø სემანტიკური კომპონენტები ლექსემების, სიტყვებისა და სიტყვათშეთანხმებების გაგებას გულისხმობს; Ø სინტაქსური კომპონენტები ტექსტში ცალკეული წინადადებების ერთმანეთთან დაკავშირებას ემსახურება; Ø პრაგმატული კომპონენტები კომუნიკაციურ კონტექსტში წინადადებების ფუნქციების დადგენას და, მაშასადამე, სამეტყველო სიტუაციებისა და სამეტყველო ინტენციების ამოცნობას განსაზღვრავს. Ø კოგნიტური კომპონენტები ტექსტის დამუშავების არსებულ ცოდნასა და განსხვავებული ტექსტის ტიპისა თუ ტექსტში მოცემულ სხვადასხვა სინტაქსურ თუ ლექსიკურ განსაკუთრებულობას ითვალისწინებს. ჩამოთვლილი კომპონენტების სასწავლო პროცესში გონივრულად შეტანის საფუძველზე მოსწავლე შეძლებს: Ø პირდაპირ კომუნიკაციაში მონაწილეობას, რაც ითვალისწინებს ნათქვამის გაგებასა და მასზე შესაბამისად რეაგირებას; Ø არაპირდაპირ კომუნიკაციაში მონაწილეობას, რაც გულისხმობს მოხსენებების ან მედიის მოსმენა-გაგებას, მოსმენილი ტექსტიდან ინფორმაციების ამოღებასა და შეფასებას და სხვ. მოსმენაზე მუშაობისას გამოყენებულ სავარჯიშოთა ტიპოლოგია მრავალფეროვანია და მათი უმეტესობა შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას როგორც ავთენტურ, ასევე არაავთენტურ ტექსტებზე მუშაობისას. აუდიტური, სემანტიკური, სინტაქსური, პრაგმატული და კოგნიტური კომპონენტების მოსმენის პროცესში გათვალისწინებით, მოსმენაზე ორიენტირებული კონკრეტული სავარჯიშოები შემდეგი სახისაა: v მოსმენისდისკრიმინაციული და სადიფერენციო სავარჯიშოებისმიზანია ფონემების, მორფემების, სიტყვების, წინადადებათა ნაწილების, წინადადებებს შორის არსებული განსხვავებებისა და საზღვრების სწორად აღქმა-გაგება (აუდიტური კომპონენტი): სავარჯიშოს მიზანი სავარჯიშოს ტიპი მსგავსი ფონემების ერთმანეთისაგან განსხვავება ალტერნატიული პასუხი მორფემების ერთმანეთისაგან გარჩევა/განსხვავება, მორფო-სინტაქსური ფორმების ამოცნობა (მაგ.: სიტყვის დაბოლოებებში) ალტერნატიული პასუხები; გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა მორფემებს შორის განსხვავებების სმენით აღქმა/პერცეფცია (მსგავსი/განსხვავებული); კვლავ ამოცნობა სავარაუდო პასუხი ინტონაციების ერთმანეთისგან განსხვავება ან დეფინიცია (თხრობითი, კითხვითი, ბრძანებითი წინადადებების აღმავალ-დაღმავალი ინტონაცია) მრავალი პასუხიდან სწორის ამორჩევა; დაჯგუფება წინადადების ნაწილების ან საზღვრების (დასაწყისი და ბოლო) ამოცნობა (ინტერპუნქციის აღნიშვნა) გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა სხვადასხვა ფონეტიკური პროცესის ამოცნობა (ასიმილაცია, ელიზია, დიალექტური თავისებურებანი) სელექციური სავარჯიშოები v სემანტიკურ სავარჯიშოებში ყურადღება გამახვილებულია ტექსტში აზრის მაკონსტრუირებელ ელემენტებზე, მაგ.: პერსონაჟები, დრო, ადგილი, საკვანძო სიტყვები და სხვ. (სემანტიკური კომპონენტი). სავარჯიშოს მიზანი სავარჯიშოს ტიპი ტექსტში აზრის მაკონსტრუირებელი ელემენტების სმენითი აღქმა (მაგ.: პერსონაჟები, ადგილი, დრო, თემა...) მრავალი პასუხიდან სწორის ამორჩევა; კითხვა-პასუხი ტექსტში აზრობრივი ელემენტების განსხვავებების დადგენა (მაგ.: პერსონაჟთა შორის განსხვავებები...) დაჯგუფება სურათსა და ტექსტს შორის აზრობრივი ვარიანტების ამოცნობა (სინონიმები) სავარაუდო პასუხები, სელექციური სავარჯიშო სიტყვათა ბუდეების სმენითი აღქმა და დაჯგუფება (საბაზისო სიტყვის მიწოდება) სელექციური სავარჯიშო ძირითადი საკვანძო სიტყვების ამოცნობა და მათი თემატური დაჯგუფება გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა, სელექციური სავარჯიშო საკვანძო სიტყვების კონტექსტში ამოცნობა სელექციური სავარჯიშო კოლოკაციების ამოცნობა (ზმნა/არსებითი სახელი-დაკავშირება) გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა v ტექსტის სტრუქტურაზესამუშაოდ (სინტაქსური კომპონენტი) შემუშავებული სავარჯიშოების მიზანია ტექსტში გამოყენებულ წინადადებათა ნაწილების ან წინადადებების საზღვრების დადგენა, ტექსტის დაყოფა/ტექსტის სტრუქტურირება და არგუმენტირება. სავარჯიშოს მიზანი სავარჯიშოს ტიპი წინადადებების ცალკეულ ნაწილთა ამოცნობა; ორი წინადადების მაკავშირებელი ინტერპუნქციების პოვნა გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა ქმედებების ან არგუმენტაციის თანმიმდევრობის ამოცნობა (სურათებისა და წინადადებების დაჯგუფება) დასაჯგუფებელი სავარჯიშოები საკვანძო წინადადებების გამოყოფა (სუბიექტი/შემასმენელი/ობიექტი) სელექციური სავარჯიშო კოლოკაციების ამოცნობა (სახელი/ზმნა-დაკავშირება) გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა ტექსტის ნაწილებად დაყოფა სელექციური სავარჯიშო ტექსტის აგებისა და არგუმენტაციების სტრუქტურის გადამოწმება (ტექსტში შემაკავშირებელი ადგილების მონიშვნა/ხაზგასმა) სელექციური სავარჯიშო v სავარჯიშოები სიტუაციისა და ინტენციის განსასაზღვრად (პრაგმატული კომპონენტი) სავარჯიშოს მიზანი სავარჯიშოს ტიპი ენობრივი ინტენციის ამოცნობა და განსხვავებების დადგენა (თხრობა, კითხვა, თხოვნა...) მრავალი პასუხიდან სწორის ამორჩევა; სელექციური სავარჯიშო ლაპარაკის ტემპის დადგენა (ტემპის სისტემა და ტემპის ცვლილებები ტექსტში) სელექციური სავარჯიშო საკომუნიკაციო ნიშნების ამოცნობა (მოსაუბრის სამეტყველო ნიშნები, ტექსტის ხმების ნიშნები, ტექსტის დაყოფის სიგნალები) გამოტოვებულ ადგილას სიტყვების ჩასმა ენის ცოდნის დონის დეფინიცია (სალიტერატურო ენა, სტანდარტული ენა, ფამილარული სტილი...) სელექციური სავარჯიშო v სავარჯიშოები სალაპარაკო ენისათვის დამახასიათებელ კომპეტენციაზე/ცოდნაზე (კოგნიტური კომპონენტი) სავარჯიშოს მიზანი სავარჯიშოს ტიპი სალაპარაკო ენისათვის დამახასიათებელი სტრუქტურული ნიშნები (ლაპარაკის გაწყვეტა, ლაპარაკისას გამეორებები, სიტყვების წყობა...) სელექციური სავარჯიშო ტრანსკრიფციის გამოყენებით, ტრანსკრიფციაზე სამუშაო სავარჯიშო სალაპარაკო ენის ლექსიკური მახასიათებლების სმენითი აღქმა (შორისდებულები, ტექსტის დაყოფის სიგნალები...) გამოტოვებულ ადგილებში სიტყვების ჩასმა (სიტუაციისა და ინტენციის განსაზღვრა...) სალაპარაკო და სამწერლობო ენებს შორის განსხვავებები (დაწერილი და ზეპირად წარმოთქმული ტექტების შედარება) სელექციური სავარჯიშოები მოსმენაზე ვარჯიშისას სწორად შერჩეულ ტექსტთან და სავარჯიშოებთან ერთად აუცილებელია სასწავლო გარემოს შესაბამისად ორგანიზება, რაც, უპირველეს ყოვლისა, ტექნიკური საშუალებებით მის სრულყოფილ აღჭურვას ითვალისწინებს. სახელმძღვანელოებში მოცემული თუ მასწავლებლის მიერ შერჩეული მოსასმენი მასალა შესაძლებელია ყოველთვის არ იყოს ავთენტური (განსაკუთრებით დასაწყის საფეხურზე!), მაგრამ ნებისმიერ მოსასმენ ტექსტზე მუშაობა ჩანაწერის მოსმენის გარეშე არაეფექტურ შედეგს იძლევა და ენის შესწავლაც სათანადოდ ვერ ხერხდება. მოსწავლის მიერ ენის სრულყოფილად დაუფლებაზე კი მხოლოდ მაშინ შეიძლება საუბარი, თუ ის სრულყოფილად ფლობს ოთხივე სამეტყველო უნარ-ჩვევას (მოსმენა, ლაპარაკი, კითხვა, წერა) და მიღებული ცოდნის ნებისმიერ სიტუაციაში ადეკვატურად გამოყენება შეუძლია.